واژه سایبر در فارسی به مجاز و مجازی ترجمه شده است؛ اما این ترجمه گویای دقیق این واژه نیست زیرا محیط سایبر محیطی است حقیقی و واقعی نه دروغین و مجازی و فقط به شکل مادی و ملموس احساس شدنی نیست و این نکته کافی نیست که به آن مجاز و مجازی اطلاق شود.[1]

واژه سایبر در اصطلاح به همه محیط­ هایی گفته می­شود که اساس فعالیت آن‌ها بر مبنای پردازش و طبق سامانه صفر و یک کار می­کنند. [2]

سایبر در زبان عموم مردم به غلط اینترنت نامیده می­شود در حالی که اینترنت یک شبکه رایانه­ای بین المللی بزرگ است که نظیر آن چندین شبکه بزرگ مثل یوزنت، تله نت و ... وجود دارد. تعداد این شبکه­های بزرگ بالغ بر 19 شبکه است.[3]

البته پیدایش فضای سایبر مرهون این شبکه بزرگ جهانی است و بخش قابل توجه و حداقل لایه آشکار و ملموس آن­را تشکیل می­دهد.[4]

جرایم سایبری در اصطلاح به جرایمی گفته می­شود که در محیطی غیر فیزیکی علیه فناوری اطلاعات با حالات شبیه سازی و مجازی سازی ارتکاب می­یابد.[5]

امروزه بسیاری از جرایم سنتی، همزمان با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات به شدت متحول شده و به جرایم سایبری تبدیل شده اند.[6] جرایم سایبری نیز به جهت گسترش خود، رفته رفته جانشین عباراتی چون جرم­های رایانه­ای و جرم­های اینترنتی می­شوند. به جرایم سایبر، جرایم علیه فناوری اطلاعات نیز گفته می­شود. [7]

واژه رایانه به گونه­ای دقیق و جامع نمی­تواند گستردگی این محیط را نشان دهد زیرا بسیاری از ابزار و وسایل امروزی با داده­هایی کار می­کنند که اساسا به آن‌ها رایانه اطلاق نمی­شود. از این رو عبارت­هایی مانند جرم­های رایانه­ای یا جرم­های اینترنتی نیز نمی­توانند به گونه­ای دقیق جرم­های ارتکابی مربوط به این حوزه را پوشش دهند. برای نمونه یک سامانه ضبط و پخش الکترونیکی، رایانه نیست؛ اما به طور کلی در زیر مجموعه جهان سایبر قرار می­گیرد.

در جرایم سایبری، هیچ تأکیدی بر واسط وجود ندارد. وسایل مختلفی ساخته شده­اند که هرکدام روش جدیدی را در راه یابی به این فضا، بدون نیاز مستقیم به رایانه پدید آورده­اند، مثلا تلفن همراه یکی از این وسایل است. [8]

تاریخچه جرایم سایبری

جرایم سایبری از زمان پیدایش تا کنون، با سه نسل یا تیپ مواجه شده است. دهه­های 60 و 70 و اوایل 80 زمان حاکمیت نسل اول تحت عنوان جرایم رایانه­ای است. در این زمان در خصوص جرایم، محوریت بحث با رایانه بود. از این رو تعداد توصیف­های مجرمانه بسیار کم بود.

به تدریج در دهه 80 تا اوایل دهه 90 نسل دوم به مبان آمد. بحث محتوا مورد استفاده قرار گرفت یعنی به موضوع جرایم داده و اطلاعات توجه شد. از این رو نسل دوم تحت عنوان جرایم علیه داده­ها مطرح شد.

پس از 4 یا 5 سال، حاکمیت نسل سوم که از آن به جرایم سایبری یاد می­کنیم فرا رسید که ویژگی این نسل، تجمیع رایانه با مودم و مخابرات (اعم از ماهواره) با حالات شبیه سازی و مجازی سازی است. در این نسل تأکید بر رایانه نیست بلکه رایانه خود وسیله ارتکاب جرم است.

جرایم نسل سوم در بستر ابر شاهراه­های الکترونیکی ارتباطی و اطلاعاتی به وقوع می­پیوندند.

اگر در چهار دهه حاکمیت جرایم رایانه، ما شاهد جرایم انگشت شمار بودیم؛ اما در فضای سایبر پنج دسته اصلی جرم وجود دارد که هرکدام بالغ بر چندین عنوان مادر و عمده می­شوند و شاید تعداد مصادیق عمد و غیر عمد آن بالغ بر 200 عنوان مجرمانه شود.[9]

اولین جرم سایبری در ایران به سال 1381 و ناظر به عمل دانشجویان برای اسکن اسکناس و پرینت رنگی از آن عطف شده؛ اما گزارش­های غیر رسمی حاکی از این است که در دهه 60 تغییر نمرات درسی و تغییر برخی اسامی پذیرفته شده در کنکور 64 رخ داد. [10]

تفاوت جرایم سایبری و جرایم کلاسیک

جرایم سایبری جزو جرایم ناشی از فناوری مدرن است؛ از این رو دارای ویژگی­های منحصر به فردی است که آن را از جرایم کلاسیک و سنتی جدا می­کند. در این بخش برخی از این تفاوت­ها را بر می­شماریم.[11]

زمان ارتکاب جرم

بر خلاف جرایم سنتی که زمان در آن مشهود است، در جرایم سایبری زمان به چند ثانیه یا کسر ثانیه تبدیل می­شود.

مکان ارتکاب جرم

مکان نیز در جرایم سایبری به واسطه زیرساخت مخابرات و شبکه­ای شدن رایانه­ها و گسترش اینترنت، تغییر یافته است. به عنوان مثال اگر فرد قبلا برای ارتکاب کلاهبرداری باید مراحل ارتکاب جرم را تکمیل می­کرد و در تهران موفق به کلاهبرداری می­شد و در نهایت می­توانست به اصفهان یا شهر دیگری برود و عمل را تکرار کند؛ اما در کلاهبرداری در فضای سایبر، این تعدد مکانی بیش از حد زیاد می­شود.

بزه­دیده

در حالت سنتی بزه­دیده انسان است. به عنوان مثال در جرایم علیه اشخاص، تمامیت جسمانی و معنوی فرد، هدف ارتکاب جرم است؛ اما در جرایم سایبری، در بسیاری موارد، بزه­دیده، ماشین است که بیشترین مورد تحقق آن در جرایم الکترونیک و جرایم بانک­داری الکترونیک است.

تعداد بزه­دیدگان

تعداد بزه­دیده در جرایم کلاسیک، تعدادی خاص و محدود هستند در حالی که امروز در فضای سایبر، تعداد زیادی بزه­دیده می­شوند. به عنوان مثال هنگام نوشتن انتشار یک ویروس، میلیون­ها سایت و در پی آن میلیون­ها کاربر، بزه­دیده می­شوند و یا با راه اندازی یک وب سایت یا ارسال پیام­های تبلیغاتی فریب­کارانه به آدرس­های الکترونیکی کاربران، میلیون­ها مخاطب فریب می­خورند.[12]

تقسیم بندی جرایم

جرایم سایبر را در چهار دسته یا طبقه کلی می­توان جای داد.[13]

1. جرایم کلاسیک با توصیف سایبری

جرایمی در این دسته قرار می­گیرند که جرایم سنتی تلقی می­شوند؛ اما در حال حاضر به علت پیشرفت فناوری، با وسایل نوینی انجام می­شوند. از جمله این جرایم می­توان به کلاهبرداری سایبری، جعل سایبری، تخریب سایبری، جاسوسی سایبری و ... اشاره نمود. [14]

2. جرایم علیه محرمانه بودن داده ها و سیستم ها:

هر نمادی از موضوع­ها، مفاهیم یا دستورالعمل­ها از جمله متن، صوت یا تصویر را که برای برقراری ارتباط میان سیستم­های رایانه­ای با پردازش توسط شخص یا سیستم رایانه­ای به کار گرفته شده و بوسیله سیستم رایانه­ای ایجاد می­گردد، داده محتوا گویند.از جمله جرایمی که در این دسته جای می­گیرند می­توان به شنود غیر مجاز داده­های مخابراتی در یک ارتباط خصوصی یا داده­های سری که واجد ارزش برای امنیت داخلی و خارجی کشور می­باشند، اشاره کرد.

3. جرایم علیه صحت و تمامیت داده ها و سیستم ها:

تغییر، ایجاد، محو یا متوقف کردن رایانه­ای و مخابراتی به قصد تقلب، غیر قابل استفاده کردن، تخریب یا اختلال در داده­ها یا امواج الکترومغناطیسی، ممانعت از دستیابی اشخاص مجاز به داده­ها با تغییر رمز ورود و یا رمز نگاری از جمله جرایمی هستند که در این دسته قرار می­گیرند.

4. جرایم مرتبط با محتوا:

این دسته جرایمی را تحت شمول خود قرار می­دهد که در آن­ها، رایانه به عنوان ابزار و وسیله توسط مجرم برای ارتکاب جرم به کار گرفته می­شود و صرفا فناوری اطلاعات، زمینه ارتکاب آن­ها را فراهم می­سازد.

برای مثال انتشار محتویات مستهجن از قبیل نمایش اندام جنسی زن و مرد یا نمایش آمیزش جنسی انسان، تبلیغ یا تحریک یا تشویق به انحرافات جنسی یا خودکشی از طریق سیستم رایانه­ای یا مخابراتی در این دسته قرار می­گیرند.

[1] زندی، محمدرضا، تحقیقات مقدماتی در جرائم سایبری، تهران، انتشارات جنگل، 1389، چاپ اول، 38 و 40

[2] زندی، محمدرضا؛ پیشین، 39 و 41

[3] همان، 42

[4] جلالی فراهانی، امیر حسین؛ درآمدی بر آیین دادرسی کیفری جرایم سایبری، تهران، انتشارات خرسندی، 1389، چاپ اول، 48

[5] بیابانی، غلام­ حسین و هادیانفر، سید کمال؛ فرهنگ توصیفی علوم جنایی، تهران، انتشارات مرکز تحقیقات کاربردی کشف جرایم و امنیت معاونت آگاهی ناجا، 1384، چاپ اول، 225

[6] پرویزی، رضا؛ پی جویی جرایم رایانه­ای، تهران، انتشارات جهان جام جم، 1384، چاپ اول، 46

[7] زندی، محمدرضا؛ پیشین، 40

[8] زندی، محمدرضا؛ پیشین، 39 و 41

[9] شیرزاد، کامران؛ جرایم رایانه­ای، تهران، نشر بهینه فراگیر، 1388، چاپ اول،23 و زندی، محمد رضا؛ پیشین، 45- 48

[10] زندی، محمدرضا؛ پیشین، 50

[11] همان، 57 و 58

[12] جلالی فراهانی، امیرحسین؛ اسپم، جلوه سیاه تبلیغات در سیستم­های پیام رسان الکترونیکی، مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی، ش 8451، تیر 1384، 5

[13] رضوی، محمد؛ جرایم سایبری و نقش پلیس در پیشگیری از این جرایم و کشف آن­ها، فصلنامه دانش انتظامی بهار 1386، شماره 32

[14] راجی، سید محمد هادی؛ نگاهی به قانون تجارت الکترونیک، فصلنامه نشریه حقوقی گواه، بهار و تابستان 1385، شماره 6 و 7، 96

نویسنده :  علیرضا فجری